Rudy Van Renterghem
directeur Associatie Universiteit Gent
voorzitter van de commissie Diversiteit Hoger Onderwijs
Goed onderwijs is een fundamenteel en universeel recht
Goed onderwijs is een fundamenteel en universeel sociaal recht van elkeen zonder onderscheid, van elke samenleving. Dit recht omvat alle vormen en niveaus van opleiding en onderwijs. Goed onderwijs moet dus wereldwijd voor allen levenslang toegankelijk zijn. En dat voor elke persoon ongeacht afkomst, geslacht, intelligentie, … Goed onderwijs is gericht op de lerende. Goed onderwijs biedt maximale ontwikkelingskansen voor elke lerende.
Op het vlak van de benadering van democratische en emancipatorische waarden is het onderwijs vandaag en morgen, anders dan het onderwijs van vorige eeuw. Een aanhoudend neo-liberaal discours beïnvloedt al te lang de visie van de maatschappij op het onderwijs. Deze visie is dringend aan bijsturing toe.
Een van de vaststellingen van de laatste jaren is dat het onderwijs steeds minder kan voorbereiden op specifieke taken of beroepen, maar zich meer zal moeten toeleggen op het aanreiken van een brede waaier aan competenties (vaardigheden, kennis en attitudes) die nodig zijn om de steeds meer diverse populatie aan lerenden toe te laten om volwaardig te kunnen participeren aan een maatschappij die continu en steeds sneller verandert. De verwachtingen van de maatschappij en de overheden ten aanzien van het onderwijs en de leraar veranderen snel en nemen ook toe. De uitdaging van vandaag is hoe we daar nu en in de toekomst mee omgaan.
Zowel nationaal als internationaal wordt de onderwijsvisie sterker geïnspireerd door de waarden van zorgverbreding, inclusief onderwijs en gelijke kansen. Deze aspecten zijn centraal bij leerzorg en leerlingenbegeleiding. Ook moeten we niet alleen nadenken over een uitstel van de studiekeuze, sterkere aandacht voor differentiatie, aandacht voor de (vroege) taalontwikkeling en talentontwikkeling; we moeten ook wel dringend een coherentie visie uittekenen. De lerarenopleidingen zullen aandacht en begrip moeten teweegbrengen bij de toekomstige leraren over de factoren die sociale cohesie creëren of sociale uitsluiting teweeg brengen.
Aandacht voor waarden als participatie en autonomie, met als tegenhanger verantwoording afleggen, vertaalt zich ook in de onderwijscontext. Vlaanderen heeft zich geëngageerd om een aantal doelstellingen in het onderwijs te realiseren zoals inzetten op hoge prestaties van leerlingen, het terugdringen van de ongekwalificeerde uitstroom en het dichten van de kloof tussen de laagst en hoogst presterende leerlingen. Om deze doelstellingen te bereiken is het van belang dat onderwijsprocessen efficiënt en effectief georganiseerd worden. Kritische aandacht voor competentieontwikkelend en resultaatgericht onderwijs en het meten en opvolgen van de leerresultaten bij leerlingen verdienen dan ook aandacht in de lerarenopleiding.
Aandacht voor competentieontwikkelend onderwijs gaat verder dan kennisoverdracht en het ontwikkelen van vaardigheden en attitudes. Het vereist dat in de leeromgeving ook aandacht is voor verschillende contexten, en voor de mate van autonomie en verantwoordelijkheid die al dan niet van de leerling kan verwacht worden in die specifieke context. De lerende van de toekomst moet ondersteund worden om optimaal gebruik te maken van de netwerken waarin informatie kan gevonden en opgebouwd worden.
Als voorzitter van de commissie Diversiteit van de Raad Hoger Onderwijs vond ik een passend citaat vinden, dat afdoende de complexiteit van 'goed onderwijs' kan vatten, een taak die elk petje wat te boven gaat, toch zeker het mijne. Hoe druk je bijvoorbeeld uit dat diversiteit enorme kansen biedt voor een samenleving en de maatschappij? Hoe maak je duidelijk dat elke lerende er toe doet? Hoe overtuig je de niet-overtuigden ervan dat polarisering, het 'wij tegen zij' leidt tot een schrale en domme samenleving? Hoe eindelijk te leren uit de lessen van de geschiedenis?
Het voordeel aan citaten is evenwel dat zij op zich kunnen aanzetten tot nadenken. Hierbij vergeten we Montaigne niet: we kunnen veelwetend zijn door andermans kennis, maar we kunnen niet wijs zijn door andermans wijsheid.
In de talrijke jaren van vergaderen, overleggen, samenwerken in de context van de Vlaamse Onderwijsraad hebben we ervaren dat als je lang genoeg met een open geest de gedachten, opinies en stellingen samenlegt, je langzaam maar zeker de eigen beperkingen en die van de organisatie waar je toehoort begint te overstijgen. Leren stopt gelukkig niet met het beëindigen van het formele onderwijs.
Je hoeft niet absoluut akkoord te gaan met Jan Gresshof’s uitspraak: het doel van het onderwijs kan nooit zijn de domheid te bestrijden - dat zou onbegonnen werk zijn - maar haar aangenaam te camoufleren. Dan kun je misschien eerder James Beattie volgen als die stelt: het doel van onderwijs zou moeten zijn om ons te leren hoe te denken, dan wat te denken - om onze geest te verbeteren, om ons in staat te stellen om na te denken voor onszelf, in plaats van het geheugen te vullen met de gedachten van andere mensen. Of Malcolm Forbes: het doel van onderwijs is het vervangen van een lege door een open geest.
Het doet pijn vast te stellen dat al te vaak de dagelijkse inzet van duizenden zeer geëngageerde collega’s in alle sectoren van het onderwijs al te vaak maar 'matig' gewaardeerd wordt en soms zelfs zeer denigrerend bekeken wordt. Evenzeer is het pijnlijk vast te stellen dat om allerlei redenen niet elke lerende de maximale ontwikkelingskansen krijgt. Toch blijft mijn geloof in de kracht van onderwijs bijzonder groot . Ook meen ik dat te erkennen bij figuren die gerekend worden tot de groten der aarde. We kunnen ons onder meer wat optrekken aan uitspraken die toegeschreven worden aan Nelson Mandela (education is the most powerful weapon which you can use to change the world), Benjamin Franklin (an investment in knowledge pays the best interest) of John Dewey (education is not preparation for life; education is life itself). Het blijft wel de (vaak al te) bescheiden leerkracht die dit waar moet maken.
Uiteraard zijn quotes te plaatsen in een specifieke context. Als we dan met Gilbert Chesterton afwegen dat onderwijs gewoonweg de ziel is van een maatschappij omdat het overgaat van de ene generatie naar de andere, dan moeten we in de huidige context toch langer blijven stilstaan bij: 'het hoogste resultaat van het onderwijs is tolerantie' (Helen Keller).